Dział 1. Poznajemy warsztat przyrodnika

Uczeń:

1. Przyroda i jej składniki

1. Poznajemy składniki przyrody

• wymienia dwa elementy przyrody nieożywionej (A)*;
• wymienia dwa elementy przyrody ożywionej (A)

• wyjaśnia znaczenie pojęcia przyroda (B);
• wymienia trzy niezbędne do życia składniki przyrody nieożywionej (A);
• podaje trzy przykłady wytworów działalności człowieka (A)

• wymienia cechy ożywionych elementów przyrody (A);
• wskazuje w najbliższym otoczeniu wytwory działalności człowieka (C)

• podaje przykłady powiązań przyrody nieożywionej z przyrodą ożywioną (A);
• klasyfikuje wskazane elementy na: ożywione składniki przyrody, nieożywione składniki przyrody oraz wytwory działalności człowieka (C)

• wyjaśnia, w jaki sposób zmiana jednego elementu przyrody może wpłynąć na jej pozostałe elementy (B)

2. Jak poznawać przyrodę?

2. Jakimi sposobami poznajemy przyrodę?

• wymienia zmysły umożliwiające poznawanie otaczającego świata (A);
• podaje dwa przykłady informacji uzyskanych dzięki wybranym zmysłom (A);
• wyjaśnia, czym jest obserwacja (B)

• omawia na przykładach rolę poszczególnych zmysłów w poznawaniu świata (B);
• wymienia źródła informacji o przyrodzie (A);
• omawia najważniejsze zasady bezpieczeństwa podczas prowadzenia obserwacji i wykonywania doświadczeń (B)

• porównuje liczbę i rodzaj informacji uzyskiwanych za pomocą poszczególnych zmysłów (C);
• wymienia cechy przyrodnika (A);
• określa rolę obserwacji w poznawaniu przyrody (B);
• omawia etapy doświadczenia (B)

• wyjaśnia, w jakim celu prowadzi się doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze (B);
• wyjaśnia różnice między eksperymentem a doświadczeniem (B)

• na podstawie obserwacji podejmuje próbę przewidzenia niektórych sytuacji i zjawisk, np. dotyczących pogody, zachowania zwierząt (D);
• przeprowadza dowolne doświadczenie, posługując się instrukcją, zapisuje obserwacje i wyniki (D);
• wyjaśnia, dlaczego do niektórych doświadczeń należy używać dwóch zestawów doświadczalnych (D)

3. Przyrządy i pomoce przyrodnika

3. Przyrządy i pomoce ułatwiające prowadzenie obserwacji

• podaje nazwy przyrządów służących do prowadzenia obserwacji w terenie (A);
• przeprowadza obserwację za pomocą lupy lub lornetki (C);
• notuje dwa/trzy spostrzeżenia dotyczące obserwowanych obiektów (C);
• wykonuje schematyczny rysunek obserwowanego obiektu (C);
• dokonuje pomiaru z wykorzystaniem taśmy mierniczej (C)

• przyporządkowuje przyrząd służący do prowadzenia obserwacji do obserwowanego obiektu (C);
• wymienia propozycje przyrządów, które należy przygotować do prowadzenia obserwacji w terenie (D);
• określa charakterystyczne cechy obserwowanych obiektów (C);
• opisuje sposób użycia taśmy mierniczej (B)

• planuje miejsca dwóch/trzech obserwacji (D);
• proponuje przyrząd odpowiedni do obserwacji konkretnego obiektu (C);
• wymienia najważniejsze części mikroskopu (A)

• planuje obserwację dowolnego obiektu lub organizmu w terenie (D);
• uzasadnia celowość zaplanowanej obserwacji (D);
• omawia sposób przygotowania obiektu do obserwacji
  mikroskopowej (B)

• przygotowuje notatkę na temat innych przyrządów służących do prowadzenia obserwacji, np. odległych obiektów lub głębin (D)

4. Określamy kierunki geograficzne

4. W jaki sposób określamy kierunki geograficzne?

• podaje nazwy głównych kierunków geograficznych wskazanych przez nauczyciela na widnokręgu (A);
• wyznacza – na podstawie instrukcji słownej – główne kierunki geograficzne za pomocą kompasu (C);
• określa warunki wyznaczania kierunku północnego za pomocą gnomonu, czyli prostego patyka lub pręta, w słoneczny dzień (B)

• podaje nazwy głównych kierunków geograficznych (A);
• przyporządkowuje skróty do nazw głównych kierunków geograficznych (A);
• określa warunki korzystania z kompasu (A);
• posługując się instrukcją, wyznacza główne kierunki geograficzne za pomocą gnomonu (C)

• wyjaśnia, co to jest widnokrąg (B);
• omawia budowę kompasu (B);
• samodzielnie wyznacza kierunki geograficzne za pomocą kompasu (C);
• wyjaśnia, w jaki sposób wyznacza się kierunki pośrednie (B)

• podaje przykłady wykorzystania w życiu umiejętności wyznaczania kierunków geograficznych (B);
• porównuje dokładność wyznaczania kierunków geograficznych za pomocą kompasu i gnomonu (D);
• wyjaśnia, w jaki sposób tworzy się nazwy kierunków pośrednich (B)

• omawia sposób wyznaczania kierunku północnego na podstawie położenia Gwiazdy Polarnej oraz innych obiektów w otoczeniu (B)

5. Określamy kierunki geograficzne za pomocą kompasu i gnomonu – lekcja w terenie

Podsumowanie działu 1

6., 7. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy warsztat przyrodnika”

Dział 2. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze

Uczeń:

1.Substancje wokół nas

8. Otaczają nas substancje

• wskazuje w najbliższym otoczeniu przykłady ciał stałych, cieczy i gazów (B);
• wskazuje w najbliższym otoczeniu po dwa przykłady ciał plastycznych, kruchych i sprężystych (B);
• podaje dwa przykłady występowania zjawiska rozszerzalności cieplnej ciał stałych (A);
• porównuje ciała stałe z cieczami pod względem jednej właściwości, np. kształtu (C)

• wymienia stany skupienia, w których występują substancje (A);
• podaje dwa/trzy przykłady wykorzystania właściwości ciał stałych w życiu codziennym (C)

• wyjaśnia, na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej (B);
• podaje przykłady występowania zjawiska rozszerzalności cieplnej ciał stałych i cieczy (C) oraz gazów (D)

• klasyfikuje ciała stałe ze względu na właściwości (B);
• wyjaśnia, na czym polega kruchość, plastyczność i sprężystość (B);
• porównuje właściwości ciał stałych, cieczy i gazów (C);
• opisuje zasadę działania termometru cieczowego (B)

• uzasadnia, popierając swoje stanowisko przykładami z życia, dlaczego ważna jest znajomość właściwości ciał (D)

2. Woda występuje w trzech stanach skupienia

9. Poznajemy stany skupienia wody

• wymienia stany skupienia wody w przyrodzie (A);
• podaje przykłady występowania wody w różnych stanach
  skupienia (A);
• omawia budowę termometru (B);
• odczytuje wskazania termometru (C);
• wyjaśnia, na czym polega krzepnięcie i topnienie (B)

• wyjaśnia zasadę działania termometru (B); przeprowadza, zgodnie z instrukcją, doświadczenia wykazujące:

– wpływ temperatury otoczenia na parowanie wody (C),

– obecność pary wodnej w powietrzu (C);

• wyjaśnia, na czym polega parowanie i skraplanie
  wody (B)

• wymienia czynniki wpływające na szybkość parowania (A);
• formułuje wnioski na podstawie przeprowadzonych doświadczeń (D);
• przyporządkowuje stan skupienia wody do wskazań
  termometru (C)

• dokumentuje doświadczenia według poznanego schematu (D);
• podaje znane z życia codziennego przykłady zmian stanów skupienia wody (C);
• przedstawia w formie schematu zmiany stanu skupienia wody
  w przyrodzie (C)

• przedstawia zmiany stanów skupienia wody podczas jej krążenia w przyrodzie, posługując się wykonanym przez siebie rysunkiem (D)

3. Składniki pogody

10. Poznajemy składniki pogody

• wymienia przynajmniej trzy składniki pogody (A);
• rozpoznaje na dowolnej ilustracji rodzaje opadów (C);
• wyjaśnia, dlaczego burze są groźne (B)

• wyjaśnia, co nazywamy pogodą (B);
• wyjaśnia pojęcia: upał, przymrozek, mróz (B);
• podaje nazwy osadów atmosferycznych (A)

• podaje, z czego są zbudowane chmury (A);
• rozróżnia rodzaje osadów atmosferycznych na ilustracjach (C);
• wyjaśnia, czym jest ciśnienie atmosferyczne (B);
• wyjaśnia, jak powstaje wiatr (B)

• wyjaśnia, jak tworzy się nazwę wiatru (B);
• rozpoznaje na mapie rodzaje wiatrów (C);
• wykazuje związek pomiędzy porą roku a występowaniem określonego rodzaju opadów i osadów (D)

• wyjaśnia różnice między opadami a osadami atmosferycznymi (D)

4. Obserwujemy pogodę

11. Obserwujemy pogodę

• dobiera odpowiednie przyrządy służące do pomiaru trzech składników pogody (A);
• odczytuje temperaturę powietrza z termometru cieczowego (C);
• na podstawie instrukcji buduje wiatromierz (C);
• odczytuje symbole umieszczone na mapie pogody (C);
• przedstawia stopień zachmurzenia za pomocą symboli (C);
• przedstawia rodzaj opadów za pomocą symboli (C)

• zapisuje temperaturę dodatnią i ujemną (C);
• omawia sposób pomiaru ilości opadów (B);
• podaje jednostki, w których wyraża się składniki pogody (A);
• buduje deszczomierz na podstawie instrukcji (C);
• prowadzi tygodniowy kalendarz pogody na podstawie obserwacji wybranych składników pogody (C);
• określa aktualny stopień zachmurzenia nieba na podstawie obserwacji (C);
• opisuje tęczę (B)

• wymienia przyrządy służące do obserwacji meteorologicznych (A);
• dokonuje pomiaru składników pogody – prowadzi kalendarz pogody (C);
• przygotowuje możliwą prognozę pogody dla swojej miejscowości na następny dzień (C)

• odczytuje prognozę pogody przedstawioną za pomocą znaków graficznych (C);
• określa kierunek wiatru na podstawie obserwacji (C)

• na podstawie opisu przedstawia – w formie mapy – prognozę pogody dla Polski (D)

12. Obserwacja i pomiar składników pogody – lekcja w terenie

5. „Wędrówka” Słońca po niebie

13. „Wędrówka” Słońca po niebie

• wyjaśnia pojęcia: wschód Słońca, zachód Słońca (B);
• rysuje „drogę” Słońca na niebie (C);
• podaje daty rozpoczęcia kalendarzowych pór roku (A);
• podaje po trzy przykłady zmian zachodzących w przyrodzie ożywionej w poszczególnych porach roku (C)

• omawia pozorną wędrówkę Słońca nad widnokręgiem (B);
• omawia zmiany temperatury powietrza w ciągu dnia (B);
• wyjaśnia pojęcia: równonoc, przesilenie (B);
• omawia cechy pogody w poszczególnych porach roku (B)

• określa zależność między wysokością Słońca a temperaturą powietrza (C);
• określa zależność między wysokością Słońca a długością cienia (C);
• wyjaśnia pojęcie górowanie Słońca (B);
• omawia zmiany w pozornej wędrówce Słońca nad widnokręgiem w poszczególnych porach roku (B)

• omawia zmiany długości cienia w ciągu dnia (B);
• porównuje wysokość Słońca nad widnokręgiem oraz długość cienia podczas górowania w poszczególnych porach roku (C)

• podaje przykłady praktycznego wykorzystania wiadomości dotyczących zmian temperatury i długości cienia w ciągu dnia, np. wybór ubrania, pielęgnacja roślin, ustawienie budy dla psa (B)

14. Jak zmieniają się pogoda i przyroda w ciągu roku? – lekcja w terenie

Podsumowanie działu 2

15., 16. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze”

Dział 3. Poznajemy świat organizmów

Uczeń:

1. Organizmy mają wspólne cechy

17. Poznajemy budowę
i czynności życiowe organizmów

• wyjaśnia, po czym rozpoznaje się organizm (B);
• wymienia przynajmniej trzy czynności życiowe organizmów (A);
• omawia jedną wybraną przez siebie czynność życiową organizmów (B);
• odróżnia przedstawione na ilustracji organizmy jednokomórkowe od organizmów wielokomórkowych (C)

• wyjaśnia pojęcia: organizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy (B);
• podaje charakterystyczne cechy organizmów (A);
• wymienia czynności życiowe organizmów (A);
• rozpoznaje na ilustracji wybrane organy/narządy (C)

• omawia hierarchiczną budowę organizmów wielokomórkowych (B);
• charakteryzuje czynności życiowe organizmów (B);
• omawia cechy rozmnażania płciowego i bezpłciowego (B)

• podaje przykłady różnych sposobów wykonywania tych samych czynności przez organizmy, np. ruch,
  wzrost (C);
• porównuje rozmnażanie płciowe z rozmnażaniem bezpłciowym (C)

• omawia podział organizmów na pięć królestw (A)

2. Organizmy różnią się sposobem odżywiania

18. W jaki sposób organizmy zdobywają pokarm?

• określa, czy podany organizm jest samożywny czy cudzożywny (B);
• podaje przykłady organizmów cudzożywnych: mięsożernych, roślinożernych i wszystkożernych (B);
• wskazuje na ilustracji charakterystyczne cechy drapieżników (C)
• układa łańcuch pokarmowy z podanych organizmów (C); układa jeden łańcuch pokarmowy na podstawie analizy sieci pokarmowej (D)

• dzieli organizmy cudzożywne ze względu na rodzaj pokarmu (A);
• podaje przykłady organizmów roślinożernych (B);
• dzieli mięsożerców na drapieżniki
  i padlinożerców (B); wyjaśnia, na czym polega wszystkożerność (B)
• wyjaśnia, czym są zależności pokarmowe (B); podaje nazwy ogniw łańcucha pokarmowego (A)

• wyjaśnia pojęcia: organizm samożywny, organizm cudzożywny (B);
• wymienia cechy roślinożerców (B);
• wymienia, podając przykłady, sposoby zdobywania pokarmu przez organizmy cudzożywne (B);
• podaje przykłady zwierząt odżywiających się szczątkami glebowymi (B);
• wymienia przedstawicieli
  pasożytów (A);
• wyjaśnia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego (B)

• omawia sposób wytwarzania pokarmu przez rośliny (B);
• określa rolę, jaką odgrywają w przyrodzie zwierzęta odżywiające się szczątkami glebowymi (C);
• wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo (B);
• omawia rolę destruentów w łańcuchu pokarmowym (B)

• prezentuje – w dowolnej formie – informacje na temat pasożytnictwa w świecie
  roślin (D); podaje przykłady obrony przed wrogami w świecie roślin i zwierząt (C);
• wyjaśnia, co to jest sieć pokarmowa (B);
• uzasadnia, że zniszczenie jednego z ogniw łańcucha pokarmowego może doprowadzić do wyginięcia innych ogniw (D)

19. Poznajemy zależności pokarmowe między organizmami

3. Rośliny i zwierzęta wokół nas

20. Obserwujemy rośliny i zwierzęta

• wymienia korzyści wynikające z uprawy roślin w domu i ogrodzie (A);
• podaje przykłady zwierząt hodowanych przez człowieka w domu (A);
• podaje przykład drobnego zwierzęcia żyjącego w domu (A);
• rozpoznaje trzy zwierzęta żyjące w ogrodzie (C)

• podaje trzy przykłady roślin stosowanych jako przyprawy do potraw (B);
• wyjaśnia, dlaczego decyzja o hodowli zwierzęcia powinna być dokładnie przemyślana (B);
• omawia zasady opieki nad zwierzętami (B);
• podaje przykłady dzikich zwierząt żyjących w mieście (A);
• wykonuje zielnik, w którym umieszcza pięć okazów (D)

• rozpoznaje wybrane rośliny doniczkowe (C);
• wyjaśnia, jakie znaczenie ma znajomość wymagań życiowych uprawianych roślin (D);
• określa cel hodowania zwierząt w domu (B);
• wyjaśnia, dlaczego nie wszystkie zwierzęta możemy hodować w domu (B);
• wskazuje źródła informacji na temat hodowanych zwierząt (C);
• wyjaśnia, dlaczego coraz więcej dzikich zwierząt przybywa do miast (B)

• opisuje szkodliwość zwierząt zamieszkujących nasze domy (C);
• formułuje apel do osób mających zamiar hodować zwierzę lub podarować je w prezencie (D)

• prezentuje jedną egzotyczną roślinę (ozdobną lub przyprawową), omawiając jej wymagania życiowe (D);
• przygotowuje ciekawostki i dodatkowe informacje na temat zwierząt, np. omówienie najszybszych zwierząt (D)

Podsumowanie działu 3

21., 22. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy świat organizmów”

Dział 4. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka

Uczeń:

1. Trawienie i wchłanianie pokarmu

23. Poznajemy składniki pokarmu

• podaje przykłady produktów bogatych w białka, cukry, tłuszcze, witaminy (A);
• omawia znaczenie wody dla organizmu (B)

• wymienia składniki pokarmowe (A);
• przyporządkowuje podane pokarmy do wskazanej grupy pokarmowej (C)

• omawia rolę składników pokarmowych w organizmie (B);
• wymienia produkty zawierające sole mineralne (A)

• omawia rolę witamin (B);
• omawia rolę soli mineralnych w organizmie (B)

• wymienia wybrane objawy niedoboru jednej z poznanych witamin (B)

24. Jak przebiega trawienie i wchłanianie pokarmu?

• wskazuje na modelu położenie poszczególnych narządów przewodu pokarmowego (C);
• wyjaśnia, dlaczego należy dokładnie żuć pokarm (B);
• uzasadnia konieczność mycia rąk przed każdym
  posiłkiem (C)

• wymienia narządy budujące przewód pokarmowy (A);
• omawia rolę układu pokarmowego (B);
• podaje zasady higieny układu pokarmowego (A)

• wyjaśnia pojęcie trawienie (B);
• opisuje drogę pokarmu w organizmie (B);
• omawia, co dzieje się w organizmie po zakończeniu trawienia pokarmu (B)

• wyjaśnia rolę enzymów trawiennych (B);
• wskazuje narządy, w których zachodzi mechaniczne i chemiczne przekształcanie pokarmu (C)

• omawia rolę narządów wspomagających trawienie (B)

2. Układ krwionośny transportuje krew

25. Jaką rolę odgrywa układ krwionośny?

• wskazuje na schemacie serce i naczynia krwionośne (C);
• wymienia rodzaje naczyń krwionośnych (A);
• mierzy puls (C);
• podaje dwa przykłady zachowań korzystnie wpływających na pracę układu krążenia (C)

• omawia rolę serca i naczyń krwionośnych (B);
• pokazuje na schemacie poszczególne rodzaje naczyń krwionośnych (C)

• wymienia funkcje układu krwionośnego (B);
• wyjaśnia, czym jest tętno (B);
• omawia rolę układu krwionośnego w transporcie substancji w organizmie (C)

• wyjaśnia, jak należy dbać o układ krwionośny (B);
• podaje przykłady produktów żywnościowych korzystnie wpływających na pracę układu krwionośnego (C)

• proponuje zestaw prostych ćwiczeń poprawiających funkcjonowanie układu krwionośnego (D)

3. Układ oddechowy zapewnia wymianę gazową

26. Jak oddychamy?

• pokazuje na modelu lub planszy dydaktycznej położenie narządów budujących układ oddechowy (C);
• wymienia zasady higieny układu oddechowego (B)

• wymienia narządy budujące drogi oddechowe (A);
• wyjaśnia, co dzieje się z powietrzem podczas wędrówki przez drogi oddechowe (B);
• określa rolę układu oddechowego (A);
• opisuje zmiany w wyglądzie części piersiowej tułowia podczas wdechu i wydechu (C)

• określa cel wymiany gazowej (B);
• omawia rolę poszczególnych narządów układu oddechowego (B);
• wyjaśnia, dlaczego drogi oddechowe są wyściełane przez komórki z rzęskami (B)

• wyjaśnia, na czym polega współpraca układów pokarmowego, krwionośnego i oddechowego (B);
• wykonuje schematyczny rysunek ilustrujący wymianę gazową zachodzącą w płucach (C)

• planuje i prezentuje doświadczenie potwierdzające obecność pary wodnej w wydychanym powietrzu (D)

4. Szkielet i mięśnie umożliwiają ruch

27. Jakie układy narządów umożliwiają organizmowi ruch?

• wskazuje na sobie, modelu lub planszy elementy szkieletu (C);
• wyjaśnia pojęcie stawy (B);
• omawia dwie zasady higieny układu ruchu (B)

• wymienia elementy budujące układ ruchu (A);
• podaje nazwy i wskazuje główne elementy szkieletu (C);
• wymienia trzy funkcje szkieletu (A);
• wymienia zasady higieny układu ruchu (A)

• rozróżnia rodzaje połączeń kości (C);
• podaje nazwy głównych stawów u człowieka (A);
• wyjaśnia, w jaki sposób mięśnie są połączone ze szkieletem (B)

• na modelu lub planszy wskazuje kości o różnych kształtach (C);
• omawia pracę mięśni szkieletowych (C)

• wyjaśnia, dlaczego w okresie szkolnym należy szczególnie dbać o prawidłową postawę ciała (B)

5. Układ nerwowy kontroluje pracę organizmu

28. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narząd wzroku

• wskazuje na planszy położenie układu nerwowego (C);
• wskazuje na planszy lub modelu położenie narządów zmysłów (C);
• wymienia zadania narządów smaku i powonienia (A);
• wymienia, podając przykłady, rodzaje smaków (A);
• wymienia dwa zachowania wpływające niekorzystnie na układ nerwowy (A)

• omawia rolę poszczególnych narządów zmysłów (B);
•  omawia rolę skóry jako narządu zmysłu (B);
• wymienia zasady higieny oczu i uszu (B)

• wskazuje na planszy małżowinę uszną, przewód słuchowy i błonę bębenkową (C);
• omawia zasady higieny układu nerwowego (B)

• wymienia zadania mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów (A);
• wyjaśnia, w jaki sposób układ nerwowy odbiera informacje z otoczenia (B)
• podaje wspólną cechę narządów węchu i smaku (A);
• wskazuje na planszy drogę informacji dźwiękowych (C);
• uzasadnia, że układ nerwowy koordynuje pracę wszystkich narządów zmysłów (D);
• na podstawie doświadczenia formułuje wniosek dotyczący zależności między zmysłem smaku a zmysłem powonienia (C)

• wskazuje na planszy elementy budowy oka: soczewkę, siatkówkę i źrenicę (C);
• omawia, korzystając z planszy, w jaki sposób powstaje obraz oglądanego obiektu (C)

29. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narządy: węchu, smaku, słuchu i dotyku

6. Układ rozrodczy umożliwia wydawanie na świat potomstwa

30. Jak jest zbudowany układ rozrodczy?

• wskazuje na planszy położenie narządów układu rozrodczego (C);
• rozpoznaje komórki rozrodcze: męską i żeńską (C);
• wyjaśnia pojęcie zapłodnienie (B)

• wymienia narządy tworzące żeński i męski układ rozrodczy (A);
• określa rolę układu rozrodczego (A);
• omawia zasady higieny układu rozrodczego (B);
• wskazuje na planszy miejsce rozwoju nowego organizmu (C)

• omawia rolę poszczególnych narządów układu rozrodczego (C)

• omawia przebieg rozwoju nowego organizmu (A)
• wskazuje na planszy narządy układu rozrodczego męskiego i układu rozrodczego żeńskiego (C)

• wyjaśnia przyczyny różnic w budowie układu rozrodczego żeńskiego i męskiego (C)

7. Dojrzewanie to czas wielkich zmian

31. Dojrzewanie to czas wielkich zmian

• podaje przykłady zmian w organizmie świadczących o rozpoczęciu okresu dojrzewania u własnej płci (A);
•  podaje dwa przykłady zmian w funkcjonowaniu skóry w okresie dojrzewania (B)

• wymienia zmiany fizyczne zachodzące w okresie dojrzewania u dziewcząt i chłopców (A);
• omawia zasady higieny, których należy przestrzegać w okresie dojrzewania (B)

• opisuje zmiany psychiczne zachodzące w okresie dojrzewania (B)

• wyjaśnia na przykładach, czym jest odpowiedzialność (B)

• prezentuje informacje dotyczące zagrożeń, na które mogą być narażone dzieci w okresie dojrzewania (D)

Podsumowanie działu 4

32., 33. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Odkrywamy tajemnice ciała człowieka”

Dział 5. Odkrywamy tajemnice zdrowia

Uczeń:

1. Zdrowy styl życia

34. Jak dbać o higienę?

• wymienia co najmniej trzy zasady zdrowego stylu życia (A);
• korzystając z piramidy zdrowego żywienia, wskazuje produkty, które należy spożywać w dużych
  i w małych ilościach (C);
• wyjaśnia, dlaczego ważna jest czystość rąk (B);
• omawia sposoby dbania
  o zęby (C);
• wymienia dwie zasady bezpieczeństwa podczas zabaw na świeżym powietrzu (A)

• podaje zasady prawidłowego odżywiania (A);
• wyjaśnia, dlaczego należy dbać o higienę skóry (B);
• opisuje sposób pielęgnacji paznokci (B);
• wyjaśnia, na czym polega właściwy dobór odzieży (B);
• podaje przykłady wypoczynku czynnego
  i wypoczynku biernego (B)

• wymienia wszystkie zasady zdrowego stylu życia (A);
• wyjaśnia rolę aktywności fizycznej w zachowaniu zdrowia (B);
• opisuje sposób pielęgnacji skóry – ze szczególnym uwzględnieniem okresu dojrzewania (C);
• wyjaśnia, na czym polega higiena jamy ustnej (B)

• wyjaśnia, czym jest zdrowy styl życia (B);
• omawia skutki niewłaściwego odżywiania się (B);
• wyjaśnia, na czym polega higiena osobista (B);
• podaje sposoby na uniknięcie zakażenia się grzybicą (A)

• przygotowuje propozycję prawidłowego jadłospisu na trzy dni, który będzie odpowiedni w okresie dojrzewania (D)

2. Choroby zakaźne i pasożytnicze

35. Poznajemy choroby zakaźne

• wymienia drogi wnikania do organizmu człowieka drobnoustrojów chorobotwórczych i zwierząt pasożytniczych (A);
• wymienia trzy zasady, których przestrzeganie pozwoli uniknąć chorób przenoszonych drogą oddechową (A);
• wymienia trzy zasady, których przestrzeganie pozwoli uniknąć chorób przenoszonych przez uszkodzoną skórę (A);
• wymienia trzy zasady, których przestrzeganie pozwoli uniknąć chorób przenoszonych drogą pokarmową (A)

• wymienia przyczyny chorób zakaźnych (A);
• wymienia nazwy chorób przenoszonych drogą oddechową (A);
• omawia objawy wybranej choroby przenoszonej drogą oddechową (B);
• omawia przyczyny zatruć (B);
• określa zachowania zwierzęcia, które mogą świadczyć o tym, że jest ono chore na wściekliznę (C)

• wymienia sposoby zapobiegania chorobom przenoszonym drogą oddechową (A);
• wymienia szkody, które pasożyty powodują w organizmie (A);
• omawia objawy zatruć (B)

• porównuje objawy przeziębienia z objawami grypy i anginy (C);
• klasyfikuje pasożyty na wewnętrzne i zewnętrze, podaje ich przykłady (C);
• charakteryzuje pasożyty wewnętrzne człowieka (C);
• opisuje objawy wybranych chorób zakaźnych (B);
• wymienia drobnoustroje mogące wnikać do organizmu przez uszkodzoną skórę (B)

• wyjaśnia, czym są szczepionki (B)
• przygotowuje informacje na temat objawów boreliozy i sposobów postępowania w przypadku zachorowania na nią (D)

3. Jak postępować w niebezpiecznych sytuacjach?

36. Jak uniknąć niebezpiecznych sytuacji w naszym otoczeniu?

• wymienia zjawiska pogodowe, które mogą stanowić zagrożenie (A);
• odróżnia muchomora sromotnikowego od innych grzybów (C);
• określa sposób postępowania po użądleniu (A)

• określa zasady postępowania w czasie burzy, gdy przebywa się w domu lub poza nim (A); rozpoznaje owady, które
• mogą być groźne (C)

• wymienia charakterystyczne cechy muchomora sromotnikowego (A);
• wymienia objawy zatrucia grzybami (A)

• omawia sposób postępowania po ukąszeniu przez żmiję (B);
• rozpoznaje dziko rosnące rośliny trujące (C)

• prezentuje plakat informujący o zagrożeniach w swojej okolicy (D)

37. Niebezpieczeństwa i pierwsza pomoc w domu

• omawia zasady postępowania podczas pielęgnacji roślin hodowanych w domu (B);
• podaje przykłady środków czystości, które stwarzają zagrożenia dla zdrowia (A);
• wymienia rodzaje urazów skóry (A)

• podaje przykłady trujących roślin hodowanych w domu (A);
• przyporządkowuje nazwę zagrożenia do symboli umieszczanych na opakowaniach (C);
• omawia sposób postępowania w wypadku otarć i skaleczeń (B)

• omawia zasady pierwszej pomocy po kontakcie ze środkami czystości (B)

• omawia zasady postępowania w przypadku oparzeń (B)

4. Czym jest uzależnienie

38. Uzależnienia i ich skutki

• podaje przynajmniej dwa przykłady negatywnego wpływu dymu tytoniowego i alkoholu na organizm człowieka (B);
• opisuje zachowanie świadczące o mogącym rozwinąć się uzależnieniu od komputera lub telefonu (B);
• prezentuje zachowanie asertywne w wybranej sytuacji (C)

• podaje przykłady substancji, które mogą uzależniać (A);
• podaje przykłady skutków działania alkoholu na organizm (B);
• podaje przykłady sytuacji, w których należy zachować się asertywnie (C)

• wyjaśnia, na czym polega palenie bierne (B);
• wymienia skutki przyjmowania narkotyków (B);
• wyjaśnia, czym jest asertywność (B)

• wyjaśnia, czym jest uzależnienie (B);
• charakteryzuje substancje znajdujące się w dymie papierosowym (C);
• uzasadnia, dlaczego napoje energetyzujące nie są obojętne dla zdrowia (C)

• uzasadnia konieczność zachowań asertywnych (D);
• przygotowuje informacje na temat pomocy osobom uzależnionym (D)

Podsumowanie działu 5

39.,40. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Odkrywamy tajemnice zdrowia”

Dział 6. Orientujemy się w terenie

Uczeń:

1. Co pokazujemy na planach?

41. Co to jest plan?

• oblicza wymiary biurka w skali 1 : 10 (C);
• rysuje plan biurka w skali 1 : 10 (C)

• wyjaśnia, jak powstaje plan (B);
• rysuje plan dowolnego przedmiotu (wymiary przedmiotu podzielne bez reszty przez 10) w skali
  1 : 10 (C)

• wyjaśnia pojęcie skala liczbowa (B);
• oblicza wymiary przedmiotu w różnych skalach, np. 1 : 5, 1 : 20, 1 : 50

• rysuje plan pokoju
  w skali 1 : 50 (C);
• dobiera skalę do wykonania planu dowolnego obiektu (D);
• wykonuje szkic terenu szkoły (D)

• wykonuje szkic okolic szkoły (D);
• wyjaśnia pojęcia: skala mianowana, podziałka liniowa (B)

2. Jak czytamy plany i mapy?

42. Czytamy plan miasta i mapę turystyczną

• wymienia rodzaje map (A);
• odczytuje informacje zapisane w legendzie planu (C)

• wyjaśnia pojęcia: mapa i legenda (B);
• rozpoznaje obiekty przedstawione na planie lub mapie za pomocą znaków kartograficznych (C/D)

• opisuje słowami fragment terenu przedstawiony na planie lub mapie (D);
• określa przeznaczenie planu miasta i mapy turystycznej (B)

• odszukuje na mapie wskazane obiekty (C);
• przygotowuje zbiór znaków kartograficznych dla planu lub mapy najbliższej okolicy (C)

• porównuje dokładność planu miasta i mapy turystycznej (D)

3. Jak się orientować w terenie?

43. Jak się orientować
w terenie?

• wskazuje kierunki geograficzne na mapie (C);
• odszukuje na planie okolicy wskazany obiekt, np. kościół, szkołę (C)

• określa położenie innych obiektów na mapie w stosunku do podanego obiektu (C);
• opowiada, jak zorientować plan lub mapę za pomocą kompasu (B)

• wyjaśnia, na czym polega orientowanie planu lub mapy (B);
• orientuje plan lub mapę za pomocą kompasu (C)

• orientuje mapę za pomocą obiektów w terenie (C)

• dostosowuje sposób orientowania mapy do otaczającego terenu (D)

44. Ćwiczymy orientowanie się w terenie – lekcja w terenie

Podsumowanie działu 6

45.,46. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Orientujemy się w terenie”

Dział 7. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy

Uczeń:

1. Rodzaje krajobrazów

47. Co to jest krajobraz?

• rozpoznaje na zdjęciach rodzaje krajobrazów (C);
• podaje przykłady krajobrazu naturalnego (B); wymienia nazwy krajobrazów kulturowych (B);
• określa rodzaj krajobrazu najbliższej okolicy (D)

• wyjaśnia, do czego odnoszą się nazwy krajobrazów (B);
• wymienia rodzaje krajobrazów: naturalny, kulturowy (A);
• wyjaśnia pojęcie krajobraz kulturowy (B);
• wskazuje w krajobrazie najbliższej okolicy składniki, które są wytworami człowieka (C)

• wyjaśnia pojęcie krajobraz (B);
• wymienia składniki, które należy uwzględnić, opisując krajobraz (A);
• omawia cechy poszczególnych krajobrazów kulturowych (B);
• wskazuje naturalne składniki krajobrazu najbliższej okolicy (D)

• opisuje krajobraz najbliższej okolicy (D)

• wskazuje pozytywne i negatywne skutki przekształcenia krajobrazu najbliższej okolicy (D)

2. Ukształtowanie terenu

48. Poznajemy formy terenu

• rozpoznaje na ilustracji wzniesienia i zagłebienia (C);
• wyjaśnia, czym są równiny (B);
• wykonuje modele wzniesienia i doliny (C)

• omawia na podstawie ilustracji elementy wzniesienia (C);
• wskazuje formy terenu w krajobrazie najbliższej okolicy (D) 

• opisuje wklęsłe formy terenu (B);
• isuje formy terenu dominujące w krajobrazie najbliższej okolicy (D)

• klasyfikuje wzniesienia na podstawie ich wysokości (A);
• omawia elementy doliny (A)

• przygotowuje krótką prezentację o najciekawszych formach terenu w Polsce i na świecie (D)

3. Czy wszystkie skały są twarde?

49. Czy wszystkie skały są twarde?

• przyporządkowuje jedną/dwie pokazane skały do poszczególnych grup (C)

• podaje nazwy grup skał (A);
• podaje przykłady skał litych, zwięzłych i luźnych (B)

• opisuje budowę skał litych, zwięzłych i luźnych (C);
• rozpoznaje co najmniej jedną skałę występującą w najbliższej okolicy (C/D)

• opisuje skały występujące w najbliższej okolicy (D);
• omawia proces powstawania gleby (B)

• przygotowuje kolekcję skał z najbliższej okolicy wraz z ich opisem (D)

4. Wody słodkie
i wody słone

50. Wody słodkie
i wody słone

• podaje przykłady wód słonych (B);
• wskazuje na mapie przykład wód stojących i płynących w najbliższej okolicy (D)

• podaje przykłady wód słodkich – w tym wód powierzchniowych (B);
• wskazuje różnice między oceanem a morzem (B);
• na podstawie ilustracji rozróżnia rodzaje wód stojących i płynących (C/D);
• wymienia różnice między jeziorem a stawem (C)

• wyjaśnia pojęcia: wody słodkie, wody słone (B);
• wykonuje schemat podziału wód powierzchniowych (C);
• omawia warunki niezbędne do powstania jeziora (B);
• porównuje rzekę z kanałem śródlądowym (C)

• charakteryzuje wody słodkie występujące na Ziemi (C);
• omawia, jak powstają bagna (B);
• charakteryzuje wody płynące (C)

• prezentuje informacje typu „naj” – najdłuższa rzeka, największe jezioro, największa głębia oceaniczna (D);
• wyjaśnia, czym są lodowce i lądolody (B)

5. Krajobraz wczoraj i dziś

51. Krajobraz wczoraj i dziś

• rozpoznaje na zdjęciach krajobraz kulturowy (C);
• podaje dwa/trzy przykłady zmian w krajobrazie najbliższej okolicy (D)

• wymienia, podając przykłady, od jakich nazw pochodzą nazwy miejscowości (A);
• podaje przykłady zmian w krajobrazach kulturowych (B)

• omawia zmiany w krajobrazie wynikające z rozwoju rolnictwa (B);
• omawia zmiany w krajobrazie związane z rozwojem przemysłu (A);
• wyjaśnia pochodzenie nazwy swojej miejscowości (C)

• podaje przykłady działalności człowieka, które prowadzą do przekształcenia krajobrazu (B);
• wskazuje źródła, z których można uzyskać informacje o historii swojej miejscowości (A)

• przygotowuje plakat lub prezentację multimedialną na temat zmian krajobrazu na przestrzeni dziejów (A); przygotuje prezentację
• multimedialną lub plakat pt. „Moja miejscowość dawniej i dziś” (D)

6. Obszary i obiekty chronione

52. Obszary i obiekty chronione

• wymienia dwie/trzy formy ochrony przyrody w Polsce (A);
• podaje dwa/trzy przykłady ograniczeń obowiązujących na obszarach chronionych (B);
• wyjaśnia, na czym polega ochrona ścisła (B)

• wyjaśnia, czym są parki narodowe (B);
• podaje przykłady obiektów, które są pomnikami przyrody (B);
• omawia sposób zachowania się na obszarach chronionych (B)

• wyjaśnia cel ochrony przyrody (B);
• wyjaśnia, czym są rezerwaty przyrody (B);
• wyjaśnia różnice między ochroną ścisłą a ochroną czynną (B);
• podaje przykład obszaru chronionego lub pomnika przyrody znajdującego się w najbliższej okolicy (A)

• wskazuje różnice między parkiem narodowym a parkiem krajobrazowym (C);
• na podstawie mapy w podręczniku lub atlasie podaje przykłady pomników przyrody ożywionej i nieożywionej na terenie Polski i swojego województwa (D)

• prezentuje – w dowolnej formie – informacje na temat ochrony przyrody w najbliższej okolicy: gminie, powiecie lub województwie (D)

Podsumowanie działu 7

53.,54. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy”

Dział 8. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie

Uczeń:

1. Warunki życia w wodzie

55. Poznajemy warunki życia w wodzie

• podaje trzy przystosowania ryb do życia w wodzie (A);
• wymienia dwa przykłady innych przystosowań organizmów do życia w wodzie (A)

• omawia na przykładach przystosowania zwierząt do życia w wodzie (B);
• wyjaśnia, dzięki czemu zwierzęta wodne mogą przetrwać zimę (B)

• omawia na przykładach przystosowania roślin do ruchu wody (B);
• omawia sposób pobierania tlenu przez organizmy wodne (B)

• wyjaśnia pojęcie plankton (B);
• omawia na przykładach przystosowania zwierząt do ruchu wody (B)

• prezentuje informacje o największych organizmach żyjących w środowisku wodnym (D)

2. Z biegiem rzeki

56. Poznajemy rzekę

• wskazuje na ilustracji elementy rzeki: źródło, bieg górny, bieg środkowy, bieg dolny, ujście (C/D)

• podaje dwie/trzy nazwy organizmów żyjących w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (A);
• omawia warunki panujące w górnym biegu rzeki (A)

• wymienia cechy, którymi różnią się poszczególne odcinki rzeki (B);
• porównuje warunki życia w poszczególnych biegach rzeki (C)

• rozpoznaje na ilustracjach organizmy charakterystyczne dla każdego z biegów rzeki (C);
• omawia przystosowania organizmów żyjących w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (B)

• porównuje świat roślin oraz zwierząt w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (C)

3. Życie w jeziorze

57. Poznajemy warunki życia w jeziorze

• przyporządkowuje na schematycznym rysunku odpowiednie nazwy do stref życia w jeziorze (C);
• odczytuje z ilustracji nazwy dwóch/trzech organizmów żyjących w poszczególnych strefach jeziora (C)

• podaje nazwy stref życia w jeziorze (A);
• wymienia grupy roślin żyjących w strefie przybrzeżnej (A);
• rozpoznaje na ilustracjach pospolite rośliny wodne przytwierdzone do podłoża (C)

• charakteryzuje przystosowania roślin do życia w strefie przybrzeżnej (C);
• wymienia czynniki warunkujące życie w poszczególnych strefach jeziora (A);
• wymienia zwierzęta żyjące w strefie przybrzeżnej (A);
• charakteryzuje przystosowania ptaków i ssaków strefy przybrzeżnej do życia w wodzie (C)

• charakteryzuje poszczególne strefy jeziora (C);
• rozpoznaje na ilustracjach pospolite zwierzęta związane z jeziorami (C);
• układa z poznanych organizmów łańcuch pokarmowy występujący w jeziorze (C)

• przygotowuje prezentację na temat trzech/czterech organizmów tworzących plankton (D);
• prezentuje informacje „naj” na temat jezior w Polsce i na świecie (D)

4. Warunki życia na lądzie

58. Warunki życia na lądzie

• wymienia czynniki warunkujące życie na lądzie (A);
• omawia przystosowania zwierząt do zmian temperatury (B)

• omawia przystosowania roślin do niskiej lub wysokiej temperatury (B)

• charakteryzuje przystosowania roślin i zwierząt zabezpieczające je przed utratą wody (B);
• wymienia przykłady przystosowań chroniących zwierzęta przed działaniem wiatru (A);
• )

• omawia negatywną i pozytywną rolę wiatru w życiu roślin (B);
• opisuje sposoby wymiany gazowej u zwierząt lądowych (B);
•  wymienia przystosowania roślin do wykorzystania światła (A)

• prezentuje informacje na temat przystosowań dwóch/trzech gatunków roślin lub zwierząt do życia w ekstremalnych warunkach lądowych (C)

5. Las ma budowę warstwową

59. Poznajemy budowę lasu i panujące w nim warunki

• wskazuje warstwy lasu na planszy dydaktycznej lub ilustracji (C);
• wymienia po dwa gatunki organizmów żyjących w dwóch wybranych warstwach lasu (A);
• podaje trzy zasady zachowania się w lesie (A)

• podaje nazwy warstw lasu (A);
• omawia zasady zachowania się w lesie (B);
• rozpoznaje pospolite organizmy żyjące w poszczególnych warstwach lasu (C)

• charakteryzuje warunki abiotyczne panujące w poszczególnych warstwach lasu (C);
• rozpoznaje pospolite grzyby jadalne (C)

• charakteryzuje poszczególne warstwy lasu, uwzględniając rośliny i zwierzęta żyjące w tych warstwach (C)

• omawia wymagania środowiskowe wybranych gatunków zwierząt żyjących w poszczególnych warstwach lasu (C)

60. Jakie organizmy spotykamy w lesie? – lekcja w terenie

6. Jakie drzewa rosną w lesie?

61. Poznajemy różne drzewa

• podaje po dwa przykłady drzew iglastych i liściastych (A);
• rozpoznaje dwa drzewa iglaste i dwa liściaste (C)

• porównuje wygląd igieł sosny z igłami świerka (C);
• wymienia cechy budowy roślin iglastych ułatwiające ich rozpoznawanie, np. kształt i liczba igieł, kształt i wielkość szyszek (B);
• wymienia cechy ułatwiające rozpoznawanie drzew liściastych (B)

• porównuje drzewa liściaste z drzewami iglastymi (C);
• rozpoznaje rosnące w Polsce rośliny iglaste (C);
• rozpoznaje przynajmniej sześć gatunków drzew liściastych (C);
• wymienia typy lasów rosnących w Polsce (A)

• podaje przykłady drzew rosnących w lasach liściastych, iglastych i mieszanych (A)

• prezentuje informacje na temat roślin iglastych pochodzących z innych regionów świata, które są uprawiane w polskich ogrodach (D)

7. Na łące

62. Na łące

• podaje dwa przykłady znaczenia łąki (A);
• wyjaśnia, dlaczego nie wolno wypalać traw (B);
• rozpoznaje przynajmniej trzy gatunki poznanych roślin łąkowych (C)

• wymienia cechy łąki (A);
• wymienia zwierzęta mieszkające na łące i żerujące na niej (A);
• przedstawia w formie łańcucha pokarmowego proste zależności pokarmowe między organizmami żyjącymi na łące (C)

• omawia zmiany zachodzące na łące w różnych porach roku (B);
• rozpoznaje przynajmniej pięć gatunków roślin występujących na łące (C);
• wyjaśnia, w jaki sposób ludzie wykorzystują łąki (B)

• przyporządkowuje nazwy gatunków roślin do charakterystycznych barw łąki (C);
• uzasadnia, że łąka jest środowiskiem życia wielu zwierząt (C)

• wykonuje zielnik z poznanych na lekcji roślin łąkowych (C) lub innych roślin (D)

8. Na polu uprawnym

63. Na polu uprawnym

• wymienia nazwy zbóż (A);
• rozpoznaje na ilustracjach owies, pszenicę i żyto (C);
• podaje przykłady warzyw uprawianych na polach (A);
• wymienia nazwy dwóch szkodników upraw polowych (A)

• omawia sposoby wykorzystywania roślin zbożowych (B);
• rozpoznaje nasiona trzech zbóż (C);
• wyjaśnia, które rośliny nazywamy chwastami (B);
• uzupełnia brakujące ogniwa w  łańcuchach pokarmowych organizmów żyjących na polu (C)

• wyjaśnia pojęcia: zboża ozime, zboża jare (B);
• podaje przykłady wykorzystywania uprawianych warzyw (B)

• podaje przykłady innych upraw niż zboża i warzywa, wskazując sposoby ich wykorzystywania (B);
• przedstawia zależności występujące na polu w formie co najmniej dwóch łańcuchów pokarmowych (C);
• rozpoznaje zboża rosnące w najbliższej okolicy (D)

• wyjaśnia, w jakiś sposób człowiek może wykorzystać dziko żyjące zwierzęta do ochrony roślin uprawnych przez szkodnikami (B)

Podsumowanie działu 8

64.,65. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie”