Cele kształcenia – wymagania ogólne

1. Kształcenie literackie i kulturowe.
   1. Wyrabianie i rozwijanie zdolności rozumienia utworów literackich oraz innych tekstów kultury.
   2. Znajomość wybranych utworów z literatury polskiej i światowej oraz umiejętność mówienia o nich z wykorzystaniem potrzebnej terminologii.
   3. Kształtowanie umiejętności uczestniczenia w kulturze polskiej i europejskiej, szczególnie w jej wymiarze symbolicznym i aksjologicznym.
   4. Rozwijanie zdolności dostrzegania wartości: prawdy, dobra, piękna, szacunku dla człowieka i kierowania się tymi wartościami.
   5. Kształcenie postawy szacunku dla przeszłości i tradycji literackiej jako podstawy tożsamości narodowej.
   6. Poznawanie wybranych dzieł wielkich pisarzy polskich w kontekście podstawowych informacji o epokach, w których tworzyli (zwłaszcza w klasach VII i VIII).
   7. Rozwijanie zainteresowania kulturą w środowisku lokalnym i potrzeby uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych.
2. Kształcenie językowe.
   1. Rozwijanie rozumienia wartości języka ojczystego oraz jego funkcji w budowaniu tożsamości osobowej ucznia oraz wspólnot: rodzinnej, narodowej i kulturowej.
   2. Rozwijanie rozumienia twórczego i sprawczego charakteru działań językowych oraz formowanie odpowiedzialności za własne zachowania językowe.
   3. Poznawanie podstawowych pojęć oraz terminów służących do opisywania języka i językowego komunikowania się ludzi.
   4. Kształcenie umiejętności porozumiewania się (słuchania, czytania, mówienia i pisania) w różnych sytuacjach oficjalnych i nieoficjalnych, w tym także z osobami doświadczającymi trudności w komunikowaniu się.
   5. Kształcenie umiejętności poprawnego mówienia oraz pisania zgodnego z zasadami ortofonii oraz pisowni polskiej.
   6. Rozwijanie wiedzy o elementach składowych wypowiedzi ustnych i pisemnych oraz ich funkcjach w strukturze tekstów i w komunikowaniu się.
3. Tworzenie wypowiedzi.
   1. Usprawnianie czynności fonacyjnych, artykulacyjnych i prozodycznych uczniów.
   2. Rozwijanie umiejętności wypowiadania się w określonych formach wypowiedzi ustnych i pisemnych.
   3. Kształcenie umiejętności wygłaszania, recytacji i interpretacji głosowej tekstów mówionych, doskonalenie dykcji i operowania głosem.
   4. Rozpoznawanie intencji rozmówcy oraz wyrażanie intencji własnych, rozpoznawanie języka jako działania (akty mowy).
   5. Rozwijanie umiejętności stosowania środków stylistycznych i dbałości o estetykę tekstu oraz umiejętności organizacji tekstu.
   6. Poznawanie podstawowych zasad retoryki, w szczególności argumentowania, oraz rozpoznawanie manipulacji językowej.
   7. Rozbudzanie potrzeby tworzenia tekstów o walorach estetycznych i podejmowania samodzielnych prób literackich.
4. Samokształcenie.
   1. Rozwijanie szacunku dla wiedzy, wyrabianie pasji poznawania świata i zachęcanie do praktycznego zastosowania zdobytych wiadomości.
   2. Rozwijanie umiejętności samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania.
   3. Rozwijanie umiejętności rzetelnego korzystania ze źródeł wiedzy, w tym stosowania cudzysłowu, przypisów i odsyłaczy oraz szacunku dla cudzej własności intelektualnej.
   4. Kształcenie nawyków systematycznego uczenia się oraz porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania.
   5. Zachęcanie do rozwijania swoich uzdolnień przez udział w różnych formach poszerzania wiedzy, na przykład w konkursach, olimpiadach przedmiotowych i wykładach oraz rozwijanie umiejętności samodzielnej prezentacji wyników swojej pracy.
   6. Rozwijanie umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną w poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystywaniu pozyskanych informacji.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

Klasy IV-VI

1. Kształcenie literackie i kulturowe.
   1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
      1. omawia elementy świata przedstawionego, wyodrębnia obrazy poetyckie w poezji;
      2. rozpoznaje fikcję literacką; rozróżnia i wyjaśnia elementy realistyczne i fantastyczne w utworach, ze szczególnym uwzględnieniem ich w prozie realistycznej, fantastycznonaukowej lub utworach fantasy;
      3. rozpoznaje czytany utwór jako baśń, legendę, bajkę, hymn, przypowieść, mit, opowiadanie, nowelę, dziennik, pamiętnik lub powieść oraz wskazuje jego cechy gatunkowe; rozpoznaje odmiany powieści i opowiadania, np. obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy;
      4. zna i rozpoznaje w tekście literackim: epitet, porównanie, przenośnię, wyrazy dźwiękonaśladowcze, zdrobnienie, zgrubienie, uosobienie, ożywienie, apostrofę, anaforę, pytanie retoryczne, powtórzenie oraz określa ich funkcje;
      5. omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu, w tym tytułu, podtytułu, motta, puenty, punktu kulminacyjnego;
      6. rozpoznaje elementy rytmizujące wypowiedź, w tym wers, rym, strofę, refren, liczbę sylab w wersie;
      7. opowiada o wydarzeniach fabuły oraz ustala kolejność zdarzeń i rozumie ich wzajemną zależność;
      8. odróżnia dialog od monologu, rozumie ich funkcje w utworze;
      9. charakteryzuje podmiot liryczny, narratora i bohaterów w czytanych utworach;
      10. rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz wskazuje ich funkcje w utworze;
      11. wskazuje w utworze bohaterów głównych i drugoplanowych oraz określa ich cechy;
      12. określa tematykę oraz problematykę utworu;
      13. wskazuje i omawia wątek główny oraz wątki poboczne;
      14. nazywa wrażenia, jakie wzbudza w nim czytany tekst;
      15. objaśnia znaczenia dosłowne i przenośne w tekstach;
      16. określa doświadczenia bohaterów literackich i porównuje je z własnymi;
      17. przedstawia własne rozumienie utworu i je uzasadnia;
      18. wykorzystuje w interpretacji tekstów doświadczenia własne oraz elementy wiedzy o kulturze;
      19. wyraża własny sąd o postaciach i zdarzeniach;
      20. wskazuje wartości w utworze oraz określa wartości ważne dla bohatera.
   2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
      1. identyfikuje wypowiedź jako tekst informacyjny, publicystyczny lub reklamowy;
      2. wyszukuje w tekście informacje wyrażone wprost i pośrednio;
      3. określa temat i główną myśl tekstu;
      4. dostrzega relacje między częściami wypowiedzi (np. tytuł, wstęp, rozwinięcie, zakończenie);
      5. odróżnia zawarte w tekście informacje ważne od drugorzędnych;
      6. odróżnia informacje o faktach od opinii;
      7. charakteryzuje komiks jako tekst kultury; wskazuje charakterystyczne dla niego cechy;
      8. rozumie swoistość tekstów kultury przynależnych do: literatury, teatru, filmu, muzyki, sztuk plastycznych i audiowizualnych;
      9. wyodrębnia elementy składające się na spektakl teatralny (gra aktorska, reżyseria, dekoracja, charakteryzacja, kostiumy, rekwizyty, muzyka); wyodrębnia elementy dzieła filmowego i telewizyjnego (scenariusz, reżyseria, ujęcie, gra aktorska, muzyka); wskazuje cechy charakterystyczne przekazów audiowizualnych (filmu, programu informacyjnego, programu rozrywkowego);
      10. rozumie, czym jest adaptacja utworu literackiego (np. filmowa, sceniczna, radiowa) oraz wskazuje różnice między tekstem literackim a jego adaptacją;
      11. odnosi treści tekstów kultury do własnego doświadczenia;
      12. dokonuje odczytania tekstów poprzez przekład intersemiotyczny (np. rysunek, drama, spektakl teatralny);
      13. świadomie i z uwagą odbiera filmy, koncerty, spektakle, programy radiowe i telewizyjne, zwłaszcza adresowane do dzieci i młodzieży.
2. Kształcenie językowe.
   1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
      1. rozpoznaje w wypowiedziach części mowy (czasownik, rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik) i określa ich funkcje w tekście;
      2. odróżnia części mowy odmienne od nieodmiennych;
      3. dostrzega rolę czasownika w wypowiedzi, odróżnia czasowniki dokonane od niedokonanych, rozpoznaje bezosobowe formy czasownika: formy zakończone na -no, -to, konstrukcje z się; rozumie ich znaczenie w wypowiedzeniu oraz funkcje w tekście;
      4. rozpoznaje formy przypadków, liczby, osoby, czasu, trybu i rodzaju gramatycznego odpowiednio: rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, czasownika i zaimka oraz określa ich funkcje w wypowiedzi; oddziela temat fleksyjny od końcówki;
      5. rozumie konstrukcję strony biernej i czynnej czasownika, przekształca konstrukcję strony biernej i czynnej i odwrotnie, odpowiednio do celu i intencji wypowiedzi;
      6. stosuje poprawne formy gramatyczne wyrazów odmiennych;
      7. poprawnie stopniuje przymiotniki i przysłówki, rozumie ich rolę w opisie świata oraz używa we właściwych kontekstach;
      8. nazywa części zdania i rozpoznaje ich funkcje składniowe w wypowiedzeniach (podmiot, orzeczenie, dopełnienie, przydawka, okolicznik);
      9. określa funkcję wyrazów poza zdaniem, rozumie ich znaczenie i poprawnie stosuje w swoich wypowiedziach;
      10. rozpoznaje związki wyrazów w zdaniu, wyróżnia człon nadrzędny i podrzędny oraz typy związków;
      11. rozpoznaje typy wypowiedzeń, uwzględniając cel wypowiedzi: wypowiedzenia oznajmujące, pytające i rozkazujące – rozumie ich funkcje i je stosuje;
      12. rozpoznaje w tekście typy wypowiedzeń: zdanie pojedyncze, zdania złożone (podrzędnie i współrzędnie), równoważniki zdań, rozumie ich funkcje i stosuje w praktyce językowej;
      13. przekształca konstrukcje składniowe, np. zdania złożone w pojedyncze i odwrotnie, zdania w równoważniki zdań i odwrotnie.
   2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
      1. wskazuje główne cechy języka mówionego i języka pisanego;
      2. posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny;
      3. używa stylu stosownego do sytuacji komunikacyjnej;
      4. rozumie dosłowne i przenośne znaczenie wyrazów w wypowiedzi; rozpoznaje wyrazy wieloznaczne, rozumie ich znaczenie w tekście oraz świadomie wykorzystuje do tworzenia własnych wypowiedzi;
      5. rozpoznaje w wypowiedziach związki frazeologiczne, dostrzega ich bogactwo, rozumie ich znaczenie oraz poprawnie stosuje w wypowiedziach;
      6. rozpoznaje słownictwo neutralne i wartościujące, rozumie ich funkcje w tekście;
      7. dostosowuje sposób wyrażania się do zamierzonego celu wypowiedzi;
      8. rozróżnia synonimy, antonimy, rozumie ich funkcje w tekście i stosuje we własnych wypowiedziach;
      9. zna i stosuje zasady spójności formalnej i semantycznej tekstu.
   3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:
      1. identyfikuje tekst jako komunikat; rozróżnia typy komunikatu: informacyjny, literacki, reklamowy, ikoniczny;
      2. identyfikuje nadawcę i odbiorcę wypowiedzi;
      3. określa sytuację komunikacyjną i rozumie jej wpływ na kształt wypowiedzi;
      4. rozpoznaje znaczenie niewerbalnych środków komunikacji (np. gest, mimika, postawa ciała);
      5. rozumie pojęcie głoska, litera, sylaba, akcent; zna i stosuje reguły akcentowania wyrazów;
      6. stosuje intonację poprawną ze względu na cel wypowiedzi;
      7. rozumie, na czym polega etykieta językowa i stosuje jej zasady.
   4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
      1. pisze poprawnie pod względem ortograficznym oraz stosuje reguły pisowni;
      2. poprawnie używa znaków interpunkcyjnych: kropki, przecinka, znaku zapytania, znaku wykrzyknika, cudzysłowu, dwukropka, średnika, nawiasu.
3. Tworzenie wypowiedzi.
   1. Elementy retoryki. Uczeń:
      1. uczestniczy w rozmowie na zadany temat, wydziela jej części, sygnały konstrukcyjne wzmacniające więź między uczestnikami dialogu, tłumaczące sens;
      2. rozróżnia argumenty odnoszące się do faktów i logiki oraz odwołujące się do emocji;
      3. tworzy logiczną, semantycznie pełną i uporządkowaną wypowiedź, stosując odpowiednią do danej formy gatunkowej kompozycję i układ graficzny; rozumie rolę akapitów w tworzeniu całości myślowej wypowiedzi;
      4. dokonuje selekcji informacji;
      5. zna zasady budowania akapitów;
      6. rozróżnia i wskazuje środki perswazji, rozumie ich funkcję.
   2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
      1. tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: dialog, opowiadanie (twórcze, odtwórcze), opis, list, sprawozdanie (z filmu, spektaklu, wydarzenia), dedykacja, zaproszenie, podziękowanie, ogłoszenie,
      2. życzenia, opis przeżyć wewnętrznych, charakterystyka, tekst o charakterze argumentacyjnym;
      3. wygłasza z pamięci tekst, ze zrozumieniem oraz odpowiednią intonacją, dykcją, właściwym akcentowaniem, z odpowiednim napięciem emocjonalnym i z następstwem pauz;
      4. tworzy plan odtwórczy i twórczy tekstu;
      5. redaguje notatki;
      6. opowiada o przeczytanym tekście;
      7. rozróżnia współczesne formy komunikatów (np. e-mail, SMS) i odpowiednio się nimi posługuje, zachowując zasady etykiety językowej;
      8. tworzy opowiadania związane z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera, komponowanie początku i zakończenia na podstawie fragmentu tekstu lub na podstawie ilustracji;
      9. redaguje scenariusz filmowy na podstawie fragmentów książki oraz własnych pomysłów;
      10. wykorzystuje wiedzę o języku w tworzonych wypowiedziach.
4. Samokształcenie. Uczeń:
   1. doskonali ciche i głośne czytanie;
   2. doskonali różne formy zapisywania pozyskanych informacji;
   3. korzysta z informacji zawartych w różnych źródłach, gromadzi wiadomości, selekcjonuje informacje;
   4. zna i stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych (np. w bibliotekach szkolnych oraz on-line);
   5. korzysta ze słowników ogólnych języka polskiego, także specjalnych, oraz słownika terminów literackich;
   6. zwraca uwagę na typy definicji słownikowych, określa ich swoistość;
   7. rozwija umiejętność krytycznej oceny pozyskanych informacji;
   8. poznaje życie kulturalne swojego regionu;
   9. rozwija umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną oraz zasobami internetowymi i wykorzystuje te umiejętności do prezentowania własnych zainteresowań.

Klasy VII i VIII
Uczeń spełnia wymagania określone dla klas IV–VI

1. Kształcenie literackie i kulturowe.
   1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
      1. rozpoznaje rodzaje literackie: epika, liryka i dramat; określa cechy charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów i przypisuje czytany utwór do odpowiedniego rodzaju;
      2. rozróżnia gatunki epiki, liryki, dramatu, w tym: pamiętnik, komedia, fraszka, sonet, pieśń, tren, ballada, epopeja, tragedia – i wymienia ich podstawowe cechy oraz wskazuje cechy gatunkowe czytanych utworów literackich;
      3. wskazuje elementy dramatu (rodzaj): akt, scena, tekst główny, didaskalia, monolog, dialog;
      4. rozpoznaje w tekście literackim: neologizm, eufemizm, porównanie homeryckie, inwokację, symbol, alegorię i określa ich funkcje;
      5. zna pojęcie komizmu, rozpoznaje jego rodzaje w tekstach oraz określa ich funkcje;
      6. zna pojęcie ironii, rozpoznaje ją w tekstach oraz określa jej funkcje;
      7. określa w poznawanych tekstach problematykę egzystencjalną i poddaje ją refleksji;
      8. określa wartości estetyczne poznawanych tekstów literackich;
      9. wykorzystuje w interpretacji utworów literackich odwołania do wartości uniwersalnych związane z postawami społecznymi, narodowymi, religijnymi, etycznymi i dokonuje ich hierarchizacji;
      10. wykorzystuje w interpretacji tekstów literackich elementy wiedzy o historii i kulturze;
      11. wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny, historycznoliteracki, kulturowy, filozoficzny, społeczny;
      12. recytuje utwór literacki w interpretacji zgodnej z jego tematem i stylem.
   2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
      1. wyszukuje w tekście potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu publicystycznego, popularnonaukowego lub naukowego;
      2. porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
      3. interpretuje dzieła sztuki (obraz, grafika, rzeźba, fotografia);
      4. dostrzega różnice między literaturą piękną a literaturą naukową, popularnonaukową, publicystyką i określa funkcje tych rodzajów piśmiennictwa;
      5. rozpoznaje gatunki dziennikarskie: reportaż, wywiad, artykuł, felieton i określa ich podstawowe cechy;
      6. określa wartości estetyczne poznawanych tekstów kultury;
      7. znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych.
2. Kształcenie językowe.
   1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
      1. rozumie mechanizm upodobnień fonetycznych, uproszczeń grup spółgłoskowych i utraty dźwięczności w wygłosie; rozumie rozbieżności między mową a pismem;
      2. rozpoznaje wyraz podstawowy i wyraz pochodny; rozumie pojęcie podstawy słowotwórczej; w wyrazie pochodnym wskazuje temat słowotwórczy i formant; określa rodzaj formantu, wskazuje funkcje formantów w
      3. nadawaniu znaczenia wyrazom pochodnym, rozumie realne i słowotwórcze znaczenie wyrazu, rozpoznaje rodzinę wyrazów, łączy wyrazy pokrewne, wskazuje rdzeń;
      4. zna zasady tworzenia wyrazów złożonych, odróżnia ich typy;
      5. rozpoznaje imiesłowy, rozumie zasady ich tworzenia i odmiany, poprawnie stosuje imiesłowowy równoważnik zdania i rozumie jego funkcje; przekształca go na zdanie złożone i odwrotnie;
      6. rozróżnia wypowiedzenia wielokrotnie złożone;
      7. odróżnia mowę zależną i niezależną, przekształca mowę zależną na niezależną i odwrotnie;
      8. rozumie i stosuje zasady dotyczące wyjątków od reguły polskiego akcentu.
   2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
      1. dostrzega zróżnicowanie słownictwa, w tym rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (np. terminy naukowe, archaizmy, kolokwializmy); rozpoznaje wyrazy rodzime i zapożyczone, zna typy skrótów i skrótowców – określa ich funkcje w tekście;
      2. rozpoznaje nazwy osobowe i miejscowe, rodzaje nazw miejscowych, używa poprawnych form gramatycznych imion, nazwisk, nazw miejscowych i nazw mieszkańców;
      3. zna sposoby wzbogacania słownictwa;
      4. rozumie znaczenie homonimów;
      5. wyróżnia środowiskowe i regionalne odmiany języka;
      6. rozróżnia treść i zakres znaczeniowy wyrazu;
      7. rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzędowy, artystyczny, naukowy, publicystyczny.
   3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:
      1. rozumie, na czym polega grzeczność językowa i stosuje ją w wypowiedziach;
      2. rozróżnia normę językową wzorcową oraz użytkową i stosuje się do nich;
      3. rozumie, na czym polega błąd językowy.
   4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
      1. wykorzystuje wiedzę o wymianie głosek w wyrazach pokrewnych oraz w tematach fleksyjnych wyrazów odmiennych;
      2. poprawnie przytacza cudze wypowiedzi, stosując odpowiednie znaki interpunkcyjne;
      3. wykorzystuje wiedzę o różnicach w pisowni samogłosek ustnych i nosowych, spółgłosek twardych i miękkich, dźwięcznych i bezdźwięcznych;
      4. zna zasady pisowni wyrazów nieodmiennych i pisowni partykuły „nie” z różnymi częściami mowy.
3. Tworzenie wypowiedzi.
   1. Elementy retoryki. Uczeń:
      1. funkcjonalnie wykorzystuje środki retoryczne oraz rozumie ich oddziaływanie na odbiorcę;
      2. gromadzi i porządkuje materiał rzeczowy potrzebny do tworzenia wypowiedzi; redaguje plan kompozycyjny własnej wypowiedzi;
      3. tworzy wypowiedź, stosując odpowiednią dla danej formy gatunkowej kompozycję oraz zasady spójności językowej między akapitami; rozumie rolę akapitów jako spójnych całości myślowych w tworzeniu wypowiedzi pisemnych oraz stosuje rytm akapitowy (przeplatanie akapitów dłuższych i krótszych);
      4. wykorzystuje znajomość zasad tworzenia tezy i hipotezy oraz argumentów przy tworzeniu rozprawki oraz innych tekstów argumentacyjnych;
      5. odróżnia przykład od argumentu;
      6. przeprowadza wnioskowanie jako element wywodu argumentacyjnego;
      7. zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
      8. rozpoznaje i rozróżnia środki perswazji i manipulacji w tekstach reklamowych, określa ich funkcję;
      9. rozpoznaje manipulację językową i przeciwstawia jej zasady etyki wypowiedzi.
   2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
      1. tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: recenzja, rozprawka, podanie, życiorys, CV, list motywacyjny, przemówienie, wywiad;
      2. wykonuje przekształcenia na tekście cudzym, w tym skraca, streszcza, rozbudowuje i parafrazuje;
      3. formułuje pytania do tekstu;
      4. dokonuje interpretacji głosowej czytanych i wygłaszanych tekstów.
4. Samokształcenie. Uczeń:
   1. rzetelnie, z poszanowaniem praw autorskich, korzysta z informacji;
   2. rozwija swoje uzdolnienia i zainteresowania;
   3. uczestniczy w życiu kulturalnym w swoim regionie;
   4. uczestniczy w projektach edukacyjnych (np. tworzy różnorodne prezentacje, projekty wystaw, realizuje krótkie filmy z wykorzystaniem technologii multimedialnych);
   5. pogłębia swoją wiedzę przedmiotową i uczestniczy w wykładach publicznych, konkursach itp.;
   6. rozwija umiejętności samodzielnej prezentacji wyników swojej pracy;
   7. rozwija nawyki systematycznego uczenia się;
   8. rozwija umiejętność krytycznego myślenia i formułowania opinii.